Kretase

Kretase "Tebeşir"

Dinozorların Altın Çağı
142 myö-65.5 myö
Çiçekli bitkilerin yaygınlaşıp, baskın bitki grubu olması.
Pangea'nın parçalanması devam eder; Lavrasya ve Gondvana birbirinden tamamen ayrılır
Kretase boyunca nemli tropikal iklim koşulları devam eder.

Kretase yaşamından bir manzara

Kretaseye ait kayaçlarda yaygın olarak bulunan tebeşir yatakları nedeniyle döneme bu isim verilmiş. Tebeşir, kalkerli kabuğa sahip planktonik mikroorganizma artıklarının, deniz tabanına çökmesiyle oluşur. Pek çok grubu zaten bu dönemde ortaya çıkan planktonik mikroorganizmalar, dönem boyunca çok çeşitli ve yaygın olarak bulunur.

Jura ile Kretase arasında kitlesel bir yok oluş yaşanmaması, iklimsel koşulların uygunluğu ve parçalanıp birbirinden uzaklaşan kıtaların farklı biyocoğrafik bölgeler oluşturması nedeniyle zaten çeşitli başlayan Kretase yaşamı, pek çok yeni grubun ortaya çıktığı ya da çeşitililiğini arttırdığı bir dönemdi. Kretase dinozorların altın çağıdır. Bilinen dinozorların %40'ı Kretase'nin son 15 milyon yılında ortaya çıkar. Tyrannosaurus rex ve Triceratoplar gibi pek çok ünlü dinozor da bu dönemin canlıları arasındaydı.

Dinozorlar çeşitliliklerinin zirvesindeyken, bazı grupları yavaş yavaş ortadan kalkmaya başlar. Diğer baskın sürüngen gruplarında da azalmalar olur. Ichthyosaurslar ve Pterosauruslar dönemin sonuna kadar sürekli azalır. Pek çoğu K/T yok oluşundan önce ortadan kalkar. Yeni ortaya çıkan grupların başarısının bu azalmalarda payı büyüktür. Sıcak kanlı kuşlar, hızlı yüzen modern kemikli balıklar ve çiçekli bitkiler Kretasede oldukça başarılı olup daha ilkel rakiplerinin zararına yayılır. Fosil kayıtlarına ilk kez Kretasede giren çiçekli bitkiler hızla yayılarak açık tohumluların yerini alır ve karasal ekosistemlerde köklü değişikliklere neden olur.

Plesiosaursların ve Pliosaursların iyice özelleşmiş biçimleri ortaya çıkarken pek çok ara biçim de yaygınlaşır. Sucul kertenkelelerin dev biçimleri olan Mosasaurslar da sucul sürüngenler arasına katılır. Modern memeli grupları Kretasede ortaya çıkar; fakat, yaygınlaşmak için dönemin sonunda gerçekleşecek olan yok oluşu beklemeleri gerekir.

Bir meteor çarpması sonucu gerçekleştiği düşünülen yok oluş, hem dinozorları, hem de ekosistemin diğer baskın sürüngen gruplarıyla birlikte pek çok yaygın grubu ortadan kaldırır. Yok oluş memelilerin baskın olduğu bir ekosisteme yol açarken, jeolojik devirlerin son zamanı olan Senozoik başlar.

Pangea'nın parçalanma süreci devam eder. Lavrasya ve Gondvana'nın birbirinden tamamen ayrılır. Lavrasya ve Gondvana'nın dönem ilerledikçe daha küçük parçalara ayrılmasıyla oluşan; Avrasya, Afrika, Hindistan, Antarktika ve Avustralya birbirlerinden uzaklaşır. Henüz birleşik olan Hindistan ve Madagaskar, Afrikadan kopar ve büyük bir ada haline gelir. Antarktika ve Avustralya, güneyden birbirine bağlı olsa da, Avustralya'nın kuzeye doğru olan hareketi yakın zamanda ayrılmalarına neden olacaktı. Asya ile henüz birleşmemiş olan Çinhindi büyük bir ada biçimindeydi. Tüm karaların neredeyse deniz seviyesinde olduğu Kretasenin ortalarında artan volkanik ve tektonik hareketler, kıtaları yeniden engebeli ve yükseltili bir biçime soktu. Afrika'nın kuzeye doğru hareketiyle, Tetis denizi kapanmaya ve Avrupa'da Alpler yükselmeye başladı. Geç Kretasede kıtalar neredeyse modern biçimlerini aldı.

Kretase denizlerinde, planktonik mikroorganizmalarda yaşanan patlamanın sonuçları döneme adını verir. Bu dönemde kalkerli kabuğa sahip planktonlar gelişimlerinin zirvesine ulaşır. Silisli bir çift kabuğa sahip fotosentetik bir hücreli mikroorganizmalar olan diatomlar da bu dönemde ortaya çıkıp, yaygınlaşır. Kabuklu amipler olan Foraminiferler ve Radiolaryalar da dönemin yaygın planktonik organizmalarıydı.

Modern mercanların ortaya çıkmasıyla büyük resifler oluştu. Bu resiflerin oluşumuna önemli ölçüde katkıda bulunan gruplardan biri de rudist midyelerdi. Rudistler, alglerle kurdukları simbiyotik ilişki nedeniyle, hızla gelişip, büyüyen, boyları 1 metreye ulaşan dev midyelerdi.

Kretase denizlerinde kafadan bacaklılar baskın omurgasız grubuydu. Mürekkep balığı benzeri Belemnitler, büyük boyutlu Placenticeraslar, düz kabuklu Baculitesler ve gevşek kıvrımlı Helioceraslar gibi çeşitli biçimlere sahip farklı ammonit türleri yaygındı.

Ammonitler ve Belemnitlerin yanı sıra süngerler, deniz kestaneleri, midye ve istridyeler de yaygındı. Dallı bacaklıların çeşitlilikleri azalırken; istakoz, karides, yengeç gibi yüksek kabuklular yaygınlaştı. Salyangozların modern grupları ortaya çıktı.

Modern teleost kemikli balıklar dönemin ortasına, özellikle sonuna doğru yaygınlaşır. Modern köpek balıkları da bu dönemde ortaya çıkar. Dev boyutlardaki Carcharodon megalodon gibi köpek balıkları denizin orta seviyelerinde ve tabanında avlanıyordu. Deniz yüzeyi ile üst kesimler ise deniz sürüngenlerinin avlanma ve yaşam alanıydı. Kretase deniz yaşamının sürüngen üyeleri, ichthyosaurslar, pliosaurslar, plesiosaurslar, Mosasourslar, timsahlar ve deniz kaplumbağalarıydı. İç denizlerin en yaygın sürüngeni bir kaplumbağa olan Notochelone'du.

Ichthyosaurslar iyice balıksı biçimler aldı. Büyük boyutlu bir ichthyosaurs olan Platypterygius, 6-7 metre boyutlarına ulaşmıştı. Kuyruğunu tıpkı balıklar gibi bir yandan diğerine sallayarak hareket ediyordu. Geç Kretasede, ichthyosaurlar sucul yaşama daha uyumlu ve daha iri türlerce temsil edilse de; büyük oranda azaldılar. Büyük olasılıkla hızlı yüzen kemikli balıklar uyum sağlayamamış, Kretase yok oluşundan önce ortadan kalkmışlardı. Tek bir ichthyosaur ailesi Geç Kretasenin erken dönemlerine ulaşabildi.

Plesiosaurslar, iyice özelleşmiş Plesiosaurs ve Pliosaurs biçimleriyle temsil ediliyordu. Bir Plesiosaurs olan uzun boyunlu Elasmosaurs ve Pliosaurslardan kısa boyunlu Kronosaurus bu özelleşmenin iki ucuydu. Bu iki uç arasında daha küçük boyutlarda ve boyun uzunluğu bu iki hayvan arasında olan pek çok farklı Plesiosaurs ve Pliosaurs biçimi vardı.

Geç Kretasede deniz sürüngenlerinin arasına yeni bir üye katıldı: Mosasourslar. Günümüz monitörleriyle yakından akraba olan bu yırtıcı dev deniz kertenkelelerinin uzun esnek gövdeleri ve kısa boyunları vardı. Bunlar Ichthyosaurslar gibi balık yemek üzere biçimlenmiş dişlere sahipti. 4,5-9 metreye varan boyutlarıyla oldukça büyük olan bu hayvanlar, pliosauridlerin ve köpekbalıklarının hakim olduğu Kretase denizlerinde fazla yaygınlaşamadı.

Sucul sürüngenler çeşitlenirken; yarı sucul modern Eusuchian timsahlar ilk kez ortaya çıktı, bazı ilkel Mesouchian timsah grupları da varlıklarını sürdürdü. Sarcosuchus, Deinosuchus gibi tatlı su timsahları dev boyutlara ulaşıp, dinozorları yemek listelerine katar.

Kamplumbağalar Kretasede hem soyu tükenmiş hem de modern gruplarca temsil ediliyordu. Pek çok başka sürüngen grubu gibi kaplumbağalar da Kretasede devleşme eğilimindeydi. Archelon gibi bazı denizel biçimler 4 metreye kadar ulaştı.

Tipik Jura florası, Erken Kretase boyunca fazla bir deðişiklik olmaksızın devam eder. Kozalaklıların, sikatların ve ginkoların baskın olduðu ormanlarla, eðrelti ve at kuyruklarının otsu biçimleri yaygındı. Yaðış miktarındaki düşüşle birlikte, ekvator çevresindeki ormanlar azalmaya başladı. Aðaçlardan boşalan alanlara eðrelti ve at kuyrukları yerleşti.

Kretasede florasında gerçekleşen en önemli evrimsel yeniliklerden biri, çiçekli bitkilerin fosil kayıtlarına girmesidir. Çiçekli bitkilerin ne zaman ve hangi gruptan kök alarak ortaya çıktığı henüz tartışmalı bir konu olsa da; ilk örneklerine Kretasenin başlarında rastladığımız çiçekli bitkiler, Kretasenin sonunda üstünlüğü ele geçirip, karasal ekosistemlerin baskın bitki grubu olur.

Tropiklerde ortaya çıkan çiçekli bitkiler, buradan sikat ve kozalaklı ormanlarının baskın olduğu yüksek enlemlere doğru yayılırken bir taraftan da gelişimlerini sürdürdü. Orman tabanında küçük otsu biçimler olarak ortaya çıkan çiçekli bitkiler, hızla orman tabanını kapladıktan sonra günümüzün çalılarına ve odunsu ağaçlarına dönüştüler. Geç Kretaseye gelindiğinde meşe, akçaağaç, manolya, safran, ceviz, huş ve dişbudak ağaçları henüz yaygın olan kozalaklılarla rekabete başlamıştı. Orta Kretasede yaygınlaşıp, dönemin sonunda modern biçimlerini alan çiçekli bitkilerin bazıları, bugün bile varlıklarını sürdürüyor.

Kretasenin sonunda çiçekli bitkilerin yeryüzünün baskın bitki grubu olmasında iki özellikleri etkili oldu: Tohumlarının besin içeren bir tabakayla kaplı olması ve tozlaşmak için hayvanları kullanmaları. Çiçekli bitkilerin bir bölümü tozlaşmalarını rüzgar aracılığıyla yapsa da; çoğu, renk ve kokularıyla kendine çektiği böcek, yarasa ya da kuşları kullanarak polenlerini başka bitkilere ulaştırır. Hayvanlar poleni rüzgardan daha verimli bir şekilde yerine ulaştırdığından, bunları kullanan bitkiler üreme şanslarını arttırmış olur. Bu yolla hızla yayılıp çeşitlenen çiçekli bitkiler, çeşitlilikçe, diğer bitkileri kısa sürede yirmi ile otuz kat aştı: Günümüzde bitkilerin %90-95'ini çiçekli bitkiler oluşturur.

çiçekli bitkilerin ortaya çıkmasıyla birlikte böceklerin evrimi hızlanır, yeni tozlaştırıcı böcek grupları ortaya çıkar. Kretasede ilk kez ortaya çıkan başlıca böcek grupları, arılar, eşekarılar, karınca, kelebekler ve termitlerdi. Böcekler dünyasındaki en önemli gelişmelerden biri de, gerçek sosyal arıların ortaya çıkmasıdır.

Modern memelilerin üç grubu da -eteneliler, keseliler ve tek delikliler- Erken Kretasede ortaya çıkar, fakat fazlaca yaygınlaşamaz.

Juranın yaygın tuatara benzeri Sphenodontları azalırken; Squamatalar, yani kertenkele ve yılanlar onların ekolojik nişlerini doldurur

Pterosaurslar Kretasenin başlarında yaygın ve çeşitliydi. Fakat aynı nişi paylaştıkları kuşlarla rekabette başarısız olup, Kretase ilerledikçe, yavaşça azalıp yerlerini kuşlara devrettiler. Dönemin sonlarına doğru ancak Pteranodon, Quetzelcoatlus gibi birkaç dev biçim sağ kalmayı başardı. Geç Kretasede yaşamış devlerden Quetzalocatlus northropi'nin kanat açıklığı 12 metreye ulaşıyordu.

Kretase, dinozorların altın çağıydı. Dönemin sonuna kadar çeşitliliklerini artıran dinozorlar, meteor çarpmasıyla yok olduğunda, gelişimlerinin zirvesinde ve karasal nişlerin pek çoğunun hakimi durumundaydı.

Kretasede, Juradan gelen bazı dinozor grupları azalırken; bazı gruplar yeni üyelerle temsil ediliyordu. Dinozorların ve karasal canlıların en büyüğü olan Sauropodlar, bazı bölgelerde yaygınlığını kaybeder. En tanınmış Sauropodlar olan Brachiosaursların ve Diplodocidlerin soyu tükenir; ancak, onlardan boşalan nişler başka sauropodlar tarafından doldurulur. Plakalı Stegosaurslardan, Kentrosauruslar varlıklarını sürdürüyordu, ancak Stegosaurslar yerlerini çoğunlukla daha ağır zırhlı Ankylosaurslara bırakır.

Etçil Theropodların hem büyük hem de küçük boyutlu üyeleri arasında, kuş benzeri biçimler belirgin biçimde yaygındı. Dinozorların en tanınmışlarından Tyrannosaurslarla birlikte pek çok dev boyutlu etçil, Kretasede yaşadı.

Deinonychus, Velociraptor ve Utahraptorlar gibi orta boy orak pençeli etçiller de bu zamanda yaşadı.

Kuş benzeri küçük boyutlu Ornithomimosaurslar arasında, kuşların öncülleri olan, dinozor benzeri ilkin-kuşlar vardı. Kretasede dinozorların nerede bitip, kuşların nerede başladığını söylemek imkansızdı. Kretase, Hesperornis ve Ichthyornis gibi dişli kuşların yükselişine ve yok oluşuna tanık oldu.

Kretasede pek çok yeni dinozor grubu ortaya çıktı. İlk Ceratopsian ve Pachycepalosaurid dinozorlar bunların başlıcalarıydı.

Gergedana benzeyen, boynuzlu, enselerini koruyan yakalıkları ve gaga biçimindeki ağızlarıyla ilginç yaratıklar olan Ceratopsianlar, otçul dinozorlardı. Ceratopsianlar, yakalık ve boynuzlarını, yırtıcılara karşı savunma, karşı cinsin dikkatini çekme ve ısıl düzenleme amaçlarıyla kullanıyor olabilir. Yüzlerce Ceratopsiana ait kemiğin bir arada bulunması, sürüler halinde dolaştıklarını düşündürüyor.

Ornithopodalar grubundan olan ördek gagalı Hadrosaurslar, Geç Kretasede, Avrupa, Asya ve Kuzey Amerikada yaygındı. İyi korunmuş hadrosaurs yuvaları ve bebekleri, bu hayvanların yavrularına baktıklarını gösteriyor.

Kretasenin en yaygın ve çeşitli otçul dinozor grubu, zırhsız ornithischian dinozorlardı.

Kretasede bazı garip görünüşlü dinozorlar da yaşamıştı: Plaka zırhları ve dikenleriyle Sauropelta, sırtlarındaki büyük yelkenlerle Spinosaurslar, sorguçlu dinozorlar olan Parasaurolophuslar bunlardan bazılarıydı.

Orta Kretasede, Avustralya, güney kutbu üzerinde bulunuyordu. Her ne kadar iklim şu an ki kadar sert olmasa da, hayvanlar ve bitkiler sıfırın altındaki kışlara ve altı ay süren gecelere dayanmak zorundaydı. Antartik Avusturalya'sında bölgeye has pek çok canlı yaşıyordu. Bunlar arasında büyük iki yaşamlı temnospondyller, gececil ornithopod otçullar ve cüce allosauridler vardı. Ayrıca günümüz ördek gagalı platypusunun atası da Avusturalya'nın sakinlerindendi.

Kretase'nin ilk yarısında iklim Juradaki gibi devam etti, sıcaklıklar yüksek, mevsimler arasında farklılıklar azdı. Deniz seviyesi yüksek, kutuplarda buzul yoktu. Karaların üçte biri denizlerle kaplıydı. Sığ denizler ve bataklıklarla çevrili karasal ekosistemlerde ormanlar baskındı. Sığ denizler Avrupa'yı Asya'dan ayırmış, kıtalar takım adalar şeklinde dizilmişti.

Neredeyse üç yüz milyon yıldır küresel bir tek düzelik içinde olan karasal ekosistemlerde kıtaların birbirinden uzaklaşması ve sığ denizlerin karaları bölmesiyle coğrafi izolasyon ilk kez tam anlamıyla etkisini gösterdi: Kıtalar üzerinde farklı biyocoğrafyalar oluştu. Güney ve Kuzey kıtaları arasında belirgin floral ve faunal farklılıklar ortaya çıktı.

Kretasenin ortalarından itibaren iklim değişmeye başlar, mevsimler arasındaki farklılıklar artar. Küresel sıcaklık düşer, ekvator ve kutuplar arasındaki sıcaklık farkı büyür. Yağış miktarı azalır, deniz seviyesi düşer.

Kretasenin sonlarında, sürüngenler 200 milyon yıldır yeryüzünün baskın omurgalı grubu olarak hem yaygınlıklarının hem de çeşitliliklerinin doruğundaydı. Dinozorların başı çektiği sürüngen imparatorluğu tüm gezegene yayılmıştı. Fakat 65 milyon yıl önce yeryüzüne çarpan bir gök cismi hem dinozorların hem de pek çok farklı sürüngen grubunun sonunu getirdi. Pterosaurslar, Ichthyosaurslar, Mosasaurslar, Plesiosaurslar dinozorlarla birlikte yok olan sürüngen gruplarıydı. İlkel kuşların pek çoğu, rudist midyeler, belemnit ve ammonitlerin dahil olduğu deniz omurgasız gruplarının yarısı, pek çok foramifer türü, bir çok deniz planktonun dahil olduğu mikroorganizma ortadan kalkanlar arasındadır. Kara bitkilerinin %35'i yok oldu. Tüm türlerin %60-%80'i ortadan kalktı. çiçekli bitkiler, salyangozlar, midye ve istiridyeler, iki yaşamlılar, kertenkele ve yılanlar, timsahlar ve memeliler ise yok oluştan kurtulup, Senozoik yaşamının bir parçası olmayı başardı.

Çok sayıda kanıt, Meksika Yucatán yarım adasına çarparak bugün Chicxulub Krateri olarak adlandırılan krateri açan meteorun ve onun tetiklediği olayların K/T yok oluşuna neden olduğunu gösteriyor. Çarpışmayla birlikte yıkıcı iklimsel değişimler, deniz seviyesinde meydana gelen değişimler, yaygın volkanik aktivite ve bunun yol açtığı atmosferik değişimlerin, yok oluşa neden olduğu düşünülüyor. Göktaşı çarpmasının yok oluşa neden olduğu genel kabul görse de, yok oluşu açıklamak üzere başka teoriler ileri sürülmeye devam ediyor. Dönemin sonunda görülen yaygın volkanizma, kıtaların birbirinden ayrılmasının neden olduğu iklimsel değişimler gibi kuramlar bunlardan sadece bir kaçı.

"Kretase/Tersiyer yok oluşu" olarak bilinen bu yok oluş Mezozoiği kapatır. Yok oluştan sonra kurulan yeni ekosistemde sürüngenler önemlerini oldukça kaybederken; memeliler baskın hale gelir. Böylece yeni bir zaman olan Senozoik başlar.